کارگاه آشنایی با ابزارهای نجومی کهن

سخنرانی با موضوع ابزارهای رصدی کهن روز سه شنبه 17 اسفند 95 در پژوهشکده تاریخ علم برگزار شد. در این سخنرانی دکتر قلندری سیر تحول ابزارهای نجومی رصدی را در دورۀ اسلامی بررسی کرد.

دکتر قلندری کار اصلی ابزارهای نجومی کهن را ثبت موقعیت اجرام سماوی نسبت به یک مبدأ مختصات عنوان کردند. ساخت و استفاده از نمونه‌های نخستین این ابزارها را باید مربوط به یونانیان دانست. سؤالی که مطرح می شود این است که در فاصله حدود 1700 سال ابزارهایی که با آنها موقعیت یابی صورت می گرفته چه تغییراتی کرده اند؟ شایان ذکر است که موقعیت یک جرم آسمانی را می توان بر اساس سه دستگاه مختصات یافت:1-استوای آسمانی 2-دایرةالبروج 3- افق. مختصات طول در هرکدام از این دستگاهها مبدآهای متفاوتی دارد. ابزارهای رصدی باید مؤلفه های مربوط به این سه مختصات را داشته باشند.

ذات الحلق بطلمیوس

در یک تقسیم بندی کلی ابزارها به دو دسته رصدی و غیر رصدی(محاسبه گر)تقسیم می شوند. اولین گزارش ها درباره ابزارهای رصدی مربوط به بطلمیوس است . بطلمیوس در مجسطی به معرفی 5 ابزار رصدی می پردازد:1-حلقه تعیین میل دایرةالبروج 2- رُبع جداری 3- حلقه اعتدالی 4-اسطرلاب (ذات الحلق) 5-ذات الشعبتین (ابزاری برای اندازه گیری اختلاف منظر ماه). ابوریحان بیرونی بیرونی می گوید هیچ گزارش رصدی بین بطلمیوس تا آغاز دوره اسلامی به ما نرسیده است. دلیل رصدهای مجدد در دوره اسلامی، عدم تطابق مطالب موجود در مجسطی با محاسبات انجام گرفته بود. گزارش های مشهور مربوط به اندازه گیری و رصد لحظه اعتدال و میل کلی بود. مهم ترین رصدها در قرون اولیه اسلامی شامل رصد ممتحن (رصد شماسیه و دمشق)، رصد شیراز و رصد بغداد می باشد. به نظر می رسد که هرچقدر ابزارها بزرگتر باشند رصد دقیق تر خواهد بود. اولین دستگاه بزرگ که یک قطاع یک ششم از دایره است و آن را سدس می‌نامیدند توسط ابوحامد خجندی ساخته شده است.در کنار ساختن ابزارهای بزرگ ابزارهای محاسبه گر نیز پیشرفت خوبی کردند، با توجه به گزارش بیرونی در استیعاب می توان به افزایش سطح دانش اسطرلاب پی برد. رساله ای منسوب به ابن سینا نیز وجود داشته که بر اساس رصدهای مربوط به شهر اصفهان است اما اطلاعات دقیقی درباره این رصدها وجود نداشته و ابزارهای رصدی مربوط به آن برای ما ناشناخته است به غیر از یک دستگاه که کاربردی مشابه ذات الشعبتین دارد  و ابن سینا آن را ساخته است. این رساله و رساله آلات رصدیه از عبدالرحمن خازن دو رساله ای هستند که در آنها ابزارهای جدید رصدی ذکر شده است، اما در آنها توضیحی درباره نحوه ساخت ابزارها و نحوه دقیق کردن آنها وجود ندارد. اولین رساله ای که نحوه ساخت ابزارها را به خوبی شرح داده است رساله ای به نام فی کیفیة الارصاد درباره ابزارهای رصدخانه مراغه از مؤیدالدین عُرضی می باشد.

ذات الجیب والسهم از کتاب فی کیفیة الارصاد

اولین مکانی که بتوان گفت در آن رصدهایی با ابزارهای رصدی مناسب انجام گرفته، رصدخانه مراغه است. ابزارهای جدید رصدخانه مراغه شامل ذات الجیب و السمت، ذات الجیب والسهم، و ذات الربعین می باشند. بعد از مراغه رصد خانه سمرقند را داریم که بر اساس مراغه ساخته شده است و بزرگترین سدس فخری را در میان رصدخانه ها دارا است. آخرین رصدخانه ای که در آن ابزارهای جدید رصدی به کار رفته،رصد خانه استانبول است که هم زمان با رصدخانه تیکو براهه ساخته شد.

در انتها دکتر قلندری نتیجه گرفت که بیشتر ابزارهای نجومی رصدی در گذشته در واقع خط‌کش‌های بزرگی بوده‌اند که راصدان با کمک آنها موقعیت اجرام آسمانی را در آسمان رصد می‌کردند.