یکی از نخستین مواجهه‌های جدی عالمان شیعه با نظریه تکامل داروین، کتاب مرحوم آیت الله شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی به زبان عربی و با عنوان «نقد فلسفة دارون» بود که در دوره خود شهرتی بسیار پیدا کرد و عالمانی همچون شیخ محمدباقر کمره‌ای و امام خمینی آن کتاب را نزد مؤلفش درس گرفتند.

مرحوم علامه اصفهانی در کتاب خود هم با رویکردی فلسفی-الهیاتی و هم با رویکردی علمی به نقد نظریه داروین پرداخته است. پیش از این مقالات و آثار متعددی درباره این کتاب و خصوصا با تمرکز بر نگاه فلسفی-الهیاتی آن نگاشته شده، از جمله مقاله دکتر حامد ناجی اصفهانی در مجله آینه پژوهش.

دکتر امیرمحمد گمینی، عضو هیات علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، توجه ویژه‌ای به تاریخ مواجهه عالمان مسلمان و به‌ویژه شیعه با نظریه تکامل داروین دارد و پیش از این ترجمه و تکمیل کتاب عادل زیادات «مواجهه با داروین» را نیز در کارنامه خود ثبت کرده است. او پیش از این درباره علامه اصفهانی و کتابش یادداشت‌ها و مقالاتی نوشته بود.

 

اخیرا مقاله‌ای جدید به قلم دکتر گمینی درباره کتاب علامه اصفهانی در ژورنال تاریخ زیست‌شناسی انتشارات اشپرینگر منتشر شده است. گمینی در این مقاله بر جنبه علمی کتاب علامه اصفهانی تمرکز کرده است و انتقادات علمی او بر نظریه تکمل انسان داروین را بررسی کرده است.

همانگونه که گمینی‌ و دیگران در این مقاله و مقالات و آثار دیگر اشاره کرده‌اند، تاریخ مواجهه عالمان شیعه با نتایج و نظریات دانش تجربی مدرن شایان مطالعه و توجه بیشتری است و تصویر غالب و رایج از مواجهه عالمان مسلمان با دستاوردهای علوم تجربه، عمدتا بر اساس مواجهه عالمان اهل سنت عرب ساخته و پرداخته شده است.

مواجهه بسیاری از علمای شیعه، از جمله علامه اصفهانی با دانش تجربی مدرن، مواجهه‌ای کاملا مثبت، با ذهنی باز و آماده پذیرش بوده است. اگرچه اصفهانی در نهایت شمول تکامل بر گونه «انسان» را نپذیرفته است، اما این عدم پذیرش برآمده از نقد او به کلیت دانش مدرن نیست، بلکه او ضمن پذیرش اعتبار و ارزش دانش مدرن تلاش کرده است میان دستاوردهای دانش مدرن و فهم از متون مقدس وفاق ایجاد کند.

به عقیدۀ گمینی بسیاری گمان می‌کنند علمای دین همه مخالف علم جدید بودند، در حالی که در بسیاری موارد نه تنها مخالف نبودند بلکه خیلی زود متوجه شدند می‌توانند از آن برای تبلیغ دین‌شان چه سنی و چه شیعه و چه حتی مسیحی استفاده کنند. البته مسیحیان در برابر تکامل مقاومت بیشتری به خرج دادند.

برای مشاهدۀ مقاله  کلیک کنید. 
 

Gamini, AM. A Critique of Darwin's The Descent of Man by a Muslim Scholar in 1912: Muḥammad-Riḍā Iṣfahānī's Examination of the Anatomical and Embryological Similarities Between Human and Other Animals. J Hist Biol 54, 485–511 (2021). https://doi.org/10.1007/s10739-021-09641-w