نگاهی تازه به پیدایش و تحول تقویم هجری شمسی در ایران

متن سخنرانی استاد محمدرضا صیاد در پاییز سال 1392، در پژوهشکدۀ تاریخ علم

تنظیم: فاطمه گنجی

‌‌تقویمی که امروزه در ایران از آن استفاده می شود جزو دقیق‌‌ترین گاهشماری‌‌های جهان است.

‌‌تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم‌‌الدوله استخراج کرد. او عبارت "۱۲۶۴ شمسی" را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبداء آن هجرت پیامبر (ص) بود. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف و اصول آن به قرار زیر است:

- مبداء این تقویم، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر (ص) است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.

- لحظۀ تحویل سال، مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطۀ اعتدال بهاری است، لحظۀ ورود خورشید از نیمکرۀ جنوبی به نیمکرۀ شمالی آسمان، اول حمل یا نوروز نامیده می شود و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.

- سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است یعنی طول سال برابر با مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و 45/2 ثانیه اندازه‌‌گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می کند.

- مدت سال شمسی حقیقی در دوره ای۵۰ ساله‌‌  (۱۳۸۵-۱۳۳۵هـ.ش) بین ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. البته این مقدار متفاوت با سال نجومی است که در آن، زمین یک دور کامل به دور خورشید می گردد و مقدار آن 365/2564 شبانه ‌‌روز معادل ۳۶۵ شبانه‌‌روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.

- این تقویم شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام "بُرج" است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه البروج که خورشید به صورت ظاهری از میان آن‌‌ها عبور می‌‌کند، نام‌‌گذاری شده‌‌است. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایره‌‌البروج را به ۱۲ برج مساوی قراردادی تقسیم کرده بودند که اغلب، متفاوت از آن صورت فلکی‌‌ای است که خورشید در آن به سر می برد. ضمن آن که به دلیل حرکت تقدیمی زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور می‌‌زند و برج‌‌ها در این بازۀ زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌‌های فلکی گردش می کنند (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است).

‌‌از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت است و همانند ماه قمری، گاه پیش می‌‌آید که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه روز می رسد و به اصطلاح، سال کبیسه می‌‌شود.         

‌‌تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم‌‌های قدیمی و در امور گمرکات و مالیّۀ ایران مورد استفاده قرار می‌‌گرفت تا آن که درسال ۱۳۲۸هجری قمری/۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدالحسین‌‌خان شیبانی (وحیدالملک)، نمایندۀ تهران در مجلس شورای ملّی، طرحی را با موضوع تغییر قید تاریخ کلیۀ معاملات و مبادلات مشترکۀ عمومی از قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دورۀ دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوّب ۲۱ صفر ۱۳۲۹، ۲ حوت ۱۲۸۹ پذیرفته‌‌شد و تقویم هجری شمسی بُرجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.

‌‌در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی بُرجی، جمعی از نمایندگان دورۀ پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که بر اساس آن نام برج‌‌های عربی متداول در تقویم بُرجی به نام‌‌های فارسی تبدیل می‌‌شد و نام سال‌‌ها در دورۀ دوازده حیوانی رایج نیز کنارگذاشته می‌‌شد. پس از بحث‌‌های فراوان، بالاخره مجلس شورای ملی ایران در سه‌‌شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، قانون تبدیل بروج به ماه‌‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.

‌‌تقویم هجری‌‌شمسی که تا امروز تقویم رسمی کشور است، به غیر از نام و طول هر ماه، همانند تقویم هجری‌‌شمسی‌‌بُرجی است. نام ماه‌‌های تقویم هجری‌‌شمسی ریشۀ اوستایی دارند؛ دی یکی از القاب اهورامزدا ونام بقیّۀ ماه‌‌ها اسامی فرشتگان و یاوران اهورامزدا هستند. ماه‌‌های فروردین تا شهریور ۳۱ روزه، ماه‌‌های مهر تا بهمن ۳۰ روزه و ماه اسفند سال‌‌های عادی ۲۹ روزه و در سال‌‌های کبیسه ۳۰ روزه است.

‌‌باتوجه به نصف‌‌النهار رسمی کشورمان اگر لحظۀ تحویل سال بین بعدازظهر سیصد‌‌وشصت‌‌وپنجمین و قبل‌‌ازظهر سیصدوشصت‌‌وششمین روز سال واقع شود، سیصدوشصت‌‌وششمین روز، نوروز و سال عادی است. اگر لحظۀ تحویل سال در بعدازظهر روز سیصدوشصت‌‌وششم واقع شود، سیصدوشصت‌‌وهفتمین روز، نوروز و سال کبیسه خواهد بود. کبیسه‌‌های تقویم هجری‌‌شمسی به صورت هر چهار و گاهی هر پنج سال یک‌‌بار در دوره‌‌های ۳۳ و ۲۹ ساله اتفاق می‌‌افتند.

‌‌تقویم هجری‌‌شمسی از لحاظ نجومی و طبیعی، از بهترین و دقیق‌‌ترین تقویم‌‌های جهان محسوب می‌‌شود. برخی از دلایل برتری این تقویم به شرح زیر است:

- مدت سال شمسی و کبیسه‌‌های تقویم هجری شمسی دقیقا بر مبنای محاسبات نجومی تعیین می‌‌شود. تقویم هجری شمسی، تنها تقویم متداول در جهان است که علاوه بر کبیسه های چهارساله، کبیسه پنج ساله نیز دارد. وجود کبیسه های پنج ساله، باعث انطباق دائمی و دقیق‌‌تر تقویم هجری شمسی با فصول طبیعی میشود.

- تعداد روز ماه‌‌های تقویم هجری‌‌شمسی مبنای نجومی و طبیعی دارد. به عبارت دقیق‌‌تر، تعداد روزهای ماه‌‌ها با مدت حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید روی دایره‌‌البروج هماهنگی کامل دارد. مرکز خورشید، نیمۀ اوّل مدار ظاهری خود را در ۱۸۶ شبانه‌‌روز و نیمۀ دوّم مداری خود را در ۱۷۹ یا ۱۸۰ شبانه‌‌روز طی می‌‌کند.

- آغاز سال تقویم هجری شمسی، با سالگرد تولد بهار و شکوفایی دوبارۀ طبیعت شروع می‌‌شود.

- بنیاد و پایه‌‌‌‌های اساسی تقویم هجری‌‌شمسی از قاعدۀ نوروز تحویلی از " تقویم سلطانی" اقتباس شده است که درجهت اجرای فرمان سلطان ملکشاه‌‌سلجوقی برای اصلاح تقویم یزدگردی پایه‌‌گذاری‌‌شد. هدف از این اصلاح، تثبیت نوروز در اول بهار بود. این کار را ریاضی‌‌دان و منجّم مشهور، ابومنصور ابوالفتح عبدالرحمن خازنی با روش علمی در ۱۸ فروردین ۴۴۵ یزدگردی، مطابق ۱ فروردین ۴۵۵ هجری شمسی در شهر مرو انجام داد.