کنفرانس تاریخ علوم جدید در ترکیه و ایران

گزارش کنفرانس «انتقال و آموزش علوم در جهان اسلام قرون هجدهم و نوزدهم میلادی» در دانشگاه مدنیت استانبول

امیرمحمد گمینی، پژوهشکدۀ تاریخ علم

این کنفرانس از طرف مرکز اسلام و آموزش در دانشگاه مک‌گیل کانادا و دانشگاه مدنیت ترکیه از تاریخ 23 و 24 آذر ماه سال 1396برگزار شد. دورۀ قبلی این کنفرانس در سال 2015 با محوریت آموزش علوم در جوامع اسلامی معاصر در شهر مونترال کانادا برگزار شده بود و تعدادی از مورخان علم از مناطق مختلف دنیا در آن شرکت کرده بودند. امسال این کنفرانس دربارۀ تاریخ آموزش علوم در قرون هجدهم و نوزدهم در جوامع اسلامی بود و سه نفر از کانادا (پروفسور جمیل رجب و دکتر سالی رجب و حسن اوموت از دانشگاه مک‌گیل) و دو نفر از ایران (خانم دکتر اربابی‌فر از دانشگاه فرهنگیان و اینجانب) و بقیه از دانشگاه‌های مختلف ترکیه شرکت داشتند و همگی به صورت مدعو بودند. دو ماه پیش از کنفرانس پروفسور احسان فضلی‌اوغلو از دانشگاه مدنیت از اینجانب دعوت کردند که در این کنفرانس مقاله‌ای ارائه کنم.

این کنفرانس با سخنرانی پروفسور رجب آغاز شد. ایشان دربارۀ این پروژه و دستاوردهای آن در فهم آموزش علوم در جوامع اسلامی سخن گفتند. سپس دکتر فضلی‌اوغلو دربارۀ تجربۀ ترکیۀ عثمانی در این زمینه صحبت کردند. در قرن نوزدهم هنوز نظام آموزشی علوم قدیم در آنجا حاکم بود و علوم به شیوۀ سیدشریف جرجانی در کتاب مواقف فی علم الکلام به سه دستۀ علم مبدأ، علم معاش و علم معاد با دو روش عقلی و کشفی تقسیم می‌شد. در این مدارس علوم ریاضی از جمله حساب و الملخص فی الهیئة چغمینی و شرح عمر چولی بر خلاصةالحساب شیخ بهایی تدریس می‌شد.

دکتر سالی رجب سخنران بعدی بودند که دربارۀ سنت نگارش آثار هیئت به ویژه کتاب الملخص فی الهیئة چغمینی در ایران و عثمانی قرن هجدهم صحبت کردند و میزان توجه و کتابت این اثر حتی پس از ورود نجوم جدید به این سرزمین‌ها. ایشان به نسخه‌ای قرن هجدهمی از کتاب چغمینی در استانبول اشاره کردند که در حاشیه‌اش مطالبی از نجوم جدید آمده است.

آقای حسن اوموت دانشجوی دکتری دانشگاه مک‌گیل دربارۀ نقش اسماعیل گِلِنبِوی (1730-1791) در ورود علوم مهندسی جدید به سرزمین عثمانی در قرن هجدهم سخنرانی کردند. در آن زمان هنوز آثاری از علوم قدیم اسلامی در «مهندس‌خانه» در 1795 منتشر می‌شد.

خانم ثنا آیدین نیز که دانشجوی دکتری تاریخ علم در استانبول بودند دربارۀ نخستین آثار اپتیک جدید و قدیم در ترکیۀ عثمانی سخن گفتند. کتاب میرم چلبی و تقی الدین از آخرین آثاری بودند که در آنجا علم مناظر قدیم را ادامه می‌دادند. تا اینکه مراکز آموزش علوم جدید در عثمانی چون مهندس‌خانه که به چند مرکز مهندس‌خانۀ بحری همایون و مهندس‌خانۀ برّی همایون از قرن هجدهم تقسیم می‌شد، تأسیس شدند. آکادمی نظامی ترکی در اوایل قرن نوزدهم یعنی دهۀ 1830 تأسیس شد. اسحاق افندی در آن زمان مجموعة علوم ریاضیة را در 1831 تا 1834 منتشر ساخت که جامع‌ترین منبع آموزش علوم جدید در این مراکز بود. اینجانب در قسمت پرسش و پاسخ به این نکته اشاره کردم که ظاهراً آشنایی عثمانی با علوم جدید بسیار پیش از ایرانیان بوده است. زیرا تمام این اتفاقات پیش از تأسیس دارالفنون در تهران سال 1851 است. از آثاری که بعد از آن در زمینۀ نورشناسی جدید در ترکی منتشر شد حکمة طبیعی صالح زکی و ماده و ضیا رفیق فنمان (1930) بوده است.

سخنران بعدی آقای دکتر مصطفی یاووز از دانشگاه مدنیت دربارۀ ورود طب جدید به دورۀ عثمانی بود. سلطان محمود دوم اصلاحات طبی را در عثمانی آغاز کرد. «طبخانۀ آمره» در سال 1827مدرسۀ قدیم طب بود که در 1839 به مکتب طبی عدلیۀ شاهانه تغییر نام داد و به آموزش طب مدرن اختصاص یافت. مصطفی بهجت افندی از اولین متخصصان طب جدید در عثمانی بودند.

دکتر مصطفی کاچار و دکتر آتیلا بیر از متخصصان باسابقۀ تاریخ فنآوری در تمدن اسلامی از دانشگاه فاتح سلطان محمد نیز از چند مهندس اروپایی نام بردند که مهندسی نوین را در قرن هجدهم به عثمانی آوردند. انگلیز سالم افندی، الکساندر بونوال و بارون دو توت هر سه به استانبول آمده بودند که حتی نفر دوم مسلمان شد. محمد سعید افندی با نگارش کتاب الحرب همراه با تصاویری از ابزارهای مختلف نظامی و کارکرد آنها بر اساس قوانین فیزیک جدید از نخستین فیزیکدانان عثمانی بود. سخنرانی دکتر تونجای زورلو نیز دربارۀ آثار دریانوردی مدرن در قرون هجدهم و نوزدهم سخن گفتند و بعضی از این آثار را معرفی کردند.

سخنرانی خانم دکتر ملتم کوجامان از دانشگاه استانبول بر ورود فیزیک جدید به حکومت عثمانی متمرکز بود. در این سخنرانی با بعضی از آثار علمی آشنا شدیم که به ویژه برای خانم دکتر اربابی‌فر که درباره ورود فیزیک جدید به ایران تحقیق می‌کند، بسیار جالب بود. زیرا چه مترجمان ترک و چه ایرانی در منابع اروپایی مشابهی چون فیزیک گانو برای ترجمه فیزیک جدید به عثمانی و ایران استفاده کرده بودند.

سخنرانی اینجانب دربارۀ ورود نظریۀ تکامل داروین به ایران و کشورهای اسلامی بود. شیخ محمدرضا اصفهانی و کتاب نقد فلسفة دارون اش شاید نخستین اثری بود که توسط یک عالم شیعی با دانش کافی دربارۀ این نظریه به عربی در سال 1331 قمری یا 1912 میلادی نوشته شد. اصفهانی در این کتاب این نظریه را با آموزه‌های اسلامی معارض نمی‌داند به جز اینکه به عقیدۀ او نظریۀ تکامل انسان دارای شواهد علمی کافی نیست و با آموزه‌های اسلامی نیز در تعارض است. در این سخنرانی نشان دادم که این اثر در حوزۀ تازه تأسیس قم برای حلقۀ درسی کوچکی توسط نویسنده‌اش تدریس شد که امام خمینی نیز از جمله طلبه‌های آن حلقه بود. در انتها به کتاب‌های درسی زیست‌شناسی دبیرستان‌های ایران اشاره کردم و اینکه این نظریه امروز به طور کامل در این کتاب‌ها تدریس می‌شود با این تفاوت که مطلقاً هیچ اشاره‌ای به نظریۀ تکامل انسان در این کتاب وجود ندارد و به جای آن در درخت تکامل گوریل گذاشته شده است. با این وجود در این کتاب نظریۀ خلقت خودبخودی اولین جانداران از سوپ بنیادی شامل مولکولهای آلی در اقیانوس‌ها گفته شده است. در انتها دکتر رجب به نکته‌ای جالب اشاره کردند که آموزش نظریۀ تکامل در مدارس اسرائیل که ادعای حکومت سکولار دارد با موانع بیشتری مواجه است تا در مدارس ایران.

پس از اینجانب خانم دکتر اربابی‌فر دربارۀ نخستین آثار نگاشته شده در فیزیک جدید در ایران و به ویژه دارالفنون صحبت کردند و پس از اشاره‌ای به محتوای کتاب فیزیک نمساوی درباره کتاب حکمت طبیعی (1305 قمری) نوشتۀ ناظم العلوم سخن گفتند و ویژگی‌ها و منابع آن را معرفی کردند و نشان دادند که این کتاب به لحاظ یک کتاب درسی فیزیک چه تفاوت‌هایی با فیزیک نمساوی دارند. به عقیدۀ ایشان این کتاب به کاربردهای فیزیک در زندگی روزمره و فن‌آوری‌های جدید و همچنین توضیح پدیده‌های طبیعی می‌پردازد و همین کمک می‌کرد که خواننده با مفاهیم فیزیک جدید بسیار عمیق‌تر آشنا شود.

پس از پایان کنفرانس از دکتر فضلی اوغلو اجازه خواستم که چند کلمه‌ای دربارۀ فعالیت‌های پژوهشکدۀ تاریخ علم دانشگه تهران دربارۀ ورود علوم جدید به ایران صحبت کنم. آنگاه خلاصه‌ای از مقالات ارائه شده در کنفرانس مواجهۀ علوم قدیم و جدید در عصر قاجار که در خرداد 1396 توسط پژوهشکده تاریخ علم برگزار شد، عرضه کردم.