گزارش همایش تاریخ علوم طبیعی در ایران و اسلام

گزارش همایش دو روزه تاریخ علوم طبیعی در تمدن ایران و اسلام

همایش دو روزه تاریخ علوم طبیعی در تمدن ایران و اسلامی در دوم و سوم خرداد ماه سال 1396 در پژوهشکده تاریخ علم با همکاری مرکز تحقیقات ملی فرانسه و پژوهشکده تاریخ علم برگزار شد. محورهای این سخنرانی ها شامل:1. گیاه شناسی؛ 2. جانورشناسی؛ 3. گوهرشناسی و کانی شناسی؛ 4. و رویارویی علوم جدید و قدیم در حوزۀ علوم طبیعی بود.

روز نخست این کنفرانس در دو بخش با موضوعات گیاه شناسی و جانور شناسی با خیرمقدم دکتر صادقی رئیس پژوهشکده و دکتر کاتوزیان دبیر علمی همایش آغاز گردید. سپس دکتر معصومی همدانی به معرفی دستاوردهای پژوهشکده در حوزۀ علوم ریاضیات و نجوم پرداخت. پس از سخنان دکتر معصومی همدانی، خانم شمامه محمدی فر، عضو هیأت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دایرة المعارف اسلامی به عنوان اولین سخنران، سخنرانی خود را با موضوع دانش رده بندی گیاهان در کتاب الحشائش دیوسکوریدس آغاز کرد. محمدی فر در سخنان خود این نکته را متذکر شد که دیوسکوریدس  شخصیتی تأثیرگذار بر داروشناسی دوره اسلامی است، همچنین انواع طبقه بندی گیاهان، خاصیت هر گروه از گیاهان و روش رده بندی دیوسکوریدس از جمله مهم ترین بخش های سخنرانی محمدی فر بود.

سخنران دوم این بخش خانم دکتر فاطمه مهری، عضو هیأت علمی گروه شبه قاره فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود. مهری در باب طبقه بندی گیاهان در تمدن اسلامی  و ملاحظاتی در باب برخی مفاهیم به بیان سخنان خود پرداخت و گفت سه دسته متن در این زمینه دارای اهمیت است: «کتاب النبات» ها، « کتاب الفلاحه »ها و « کتاب الادویه » ها که در ادامه سخنان خود به بررسی شیوه ها و ترتیب های موجود در این متون پرداخت، همچنین با اشاره به هیئت کلی گیاهان در این متون و توجه به مفاهیم و گزاره های به کار رفته تحلیل دقیق از این متون را بیان کرد.

بخش دوم از روز نخست نشست، به تاریخ جانورشناسی اختصاص داشت. نخستین سخنران این بخش، دکتر احمد اعراب از دانشگاه علوم و تکنولوژی طنجۀ مراکش، با موضوع شکارچیان و روش های مقابله با جانوران شکارچی در کتاب الحیوان جاحظ سخنان خود را آغاز کرد. اعراب، برخی اطلاعات جانورشناسی کتاب الحیوان جاحظ را ذکر و به بررسی مطالبی که جاحظ درباره شکارچیان و روش های دفاعی حیوانات نقل کرده است، پرداخت. طبق نظر اعراب، جاحظ به شناخت غریزی شکارچیان و شکار معتقد بوده و روش های مختلف شکار و رفتارهای متنوع شکارچیان را توصیف می کند. در ادامه این پژوهشگر مراکشی از راههای مختلف شکار و روش های دفاع جانوران در برابر شکارچیان مطالبی را از کتاب جاحظ نقل کرد. همچنین طبق عقیده اعراب، نویسنده کتاب الحیوان توانسته است در رفتارهای گونه های مختلف جانوران، شکارچیان و شکار آنها، به خوبی تأمل و تعادلی که بین آنها برقرار است را بازگو کند.

سخنران بعدی این بخش جناب آقای محمد صدر، عضو هیأت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دایرة المعارف اسلامی، درباره تعیین جنسیت جنین از دیدگاه محمد بن زکریای رازی به سخنرانی پرداخت. به اعتقاد صدر در مورد عوامل تعیین کننده جنسیت جنین نزد پزشکان یونانی و دوره اسلامی نظریه های مختلفی ذکر شده است.در این نظریه ها عوامل مختلفی مانند قدرت و غلبه نطفه مرد و زن نسبت به یکدیگر و یا تأثیر عوامل خارجی، مطرح شده است. صدر در ادامه صحبت های خود نظریات پزشکان یونانی که در آثاری مانند فردوس الحکمه و الحاوی نقل شده است را بیان کرد و سپس نظرات رازی که در الحاوی ذکر شده را بررسی و به مقایسه آن با آرای یونیان پرداخت. همچنین در پایان سخنان خود اختلالات جنسی و علل پیدایش آنها از دیدگاه رازی را مورد بررسی قرار داد.

خانم دکتر مرضیه کاظمی، عضو هیأت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دیگر سخنران روز نخست بود. کاظمی درباره شتر دوکوهانه، از اهلی سازی تا خطر انقراض سخنرانی خود را انجام داد. طبق سخنان کاظمی، شتر آخرین و مهم ترین پستاندار بزرگ اهلی شده با نقشی قابل توجه در زندگی انسان ها در طول تاریخ است. این عضو بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، اهمیت شتر در زندگی پیشینیان با توجه به داده های باستان شناختی و منابع تاریخی، سیر تاریخی اهلی سازی آنها و همچنین دلایل جایگزینی تدریجی شتر دوکوهانه با شتر یک کوهانه و عوامل در خطر انقراض قرار گرفتن این گونه را بررسی کرد.

آخرین سخنران روز نخست، دکتر حنیف قلندری، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، در سخنان خود ملاک های طبقه بندی جانوران نزد برخی از متفکران دوره اسلامی را بررسی کرد. طبق نظر قلندری در آثار سده های میانه می توان نشانه هایی از تلاش برای عرضۀ طبقه بندی جانوران جستجو کرد و همچنین شیوه نگارش آثار مربوط به جانوران برگرفته از آثار ارسطو بوده است اما ملاک های دیگری برای طبقه بندی گیاهان عرضه کرده اند. قلندری بر این عقیده است که از آنجایی که ارسطو در طبقه بندی جانوران  گروه های مختلف را ذیل جنس کلی «حیوان» دسته بندی کرده و با توجه به اینکه متفکران بعدی از وی متأثر شده اند، دسته بندی همسانی برای جانوران وجود ندارد.در ادامه عضو هیأت علمی پژوهشکده به معرفی برخی از ملاک های طبقه بندی پرداخت.

نخستین بخش از نشست روز دوم در حوزه گوهرشناسی و عطرشناسی با سخنرانی دکتر یونس کرامتی، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران آغاز گردید. موضوع سخنرانی کرامتی، گوهرشناسی دوره اسلامی: سنت شرقی- ایرانی و سنت غربی نام داشت. براساس عقیده کرامتی از میان گوهرنامه های دوره اسلامی، الجماهر فی الجواهر نوشته ابوریحان بیرونی و أزهار الأفکار فی الجواهر الأحجار نوشته احمدبن یوسف تیفاشی از جایگاه ممتاز و متمایز برخوردارند. کرامتی در ضمن سخنان خود تفاوت این دو اثر را بررسی کرد. به عقیدۀ او بیرونی کوشیده است با تجربه مشهورترین روایت ها  را بیازماید اما تیفاشی  مدعی بود که درستی شماری از آنها را آزموده است و نتیجه این دو رویکرد متفاوت، آثاری متفاوت به رغم داشتن منابع کمابیش یکسان بود.طبق عقیده استاد پژوهشکده با نگاهی به گوهرنامه هایی که پس از این در دوره اسلامی نوشته شد، متوجه می شویم که کمابیش همه گوهرنامه های تألیف شده در حوزه تمدن ایرانی از الجماهر تأثیر شگرف پذیرفته بودند و گوهرنامه هایی که در غرب تمدن اسلامی  تألیف شدند، اقتباسی از أزهار بودند و براساس بررسی های انجام شده می توان چنین نتیجه گرفتکه دو سنت متمایز گوهرنامه نگاری شرقی و غربی وجود دارد.

پس از این سخنرانی آقای محسن قوسی، دانشجوی دکتری تاریخ علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در باب انتساب و عنوان «رساله ای عربی درباره عطرها از سده چهارم هجری» سخن گفت. در این سخنرانی قوسی اذعان کرد در سده های تخستین دوره اسلامی آثار شایان توجهی درباره عطرها نوشته شده اند و از این میان کتاب الطیب منسوب به «محمد بن ابراهیم الخازن» دارای شباهت های ساختاری و محتوایی با مختصر فی الطب منسوب به « سهلان بن کیسان» و رساله فی اصول الطب منسوب به «احمد بن محمد بن مندویه» چندان زیاد است که می توان آنها را سه روایت از اثری واحد به شمار آورد. در ادامه نیز قوسی به معرفی اثر خازن و مقایسه محتوایی آن با دو اثر ذکر شده پرداخت و  این نکته را متذکر شد که با توجه به شواهد نسخه شناسی همه آنها اصل مشترکی داشته و همگی آنها به صورت مستقیم یا با واسطه به دست نویسی به خط خازن نسب می برند و اگر اینگونه باشد انتساب دو اثر دیگر به دو نفر دیگر را باید تصرف کاتبان به شمار آورد.

آخرین سخنران بخش گوهرشناسی خانم نیلوفر مزینانی، دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهشکده تاریخ علم، با عنوان مجموعة الصنایع: رساله ای در صدوشصت هنر بود. در ابتدا مزینانی این مجموعه را که متعلق به عصر صفوی است معرفی کرد و از اهمیت تاریخی آن با توجه به اینکه نسخ متعددی با عناوین مختلف از آن وجود دارد، سخن گفت. در ادامه نیز مزینانی محتوای رساله را مورد بررسی قرار داد.

در بخش کانی شناسی دکتر مهرناز کاتوزیان، پژوهشگر مرکز تحقیقات علمی فرانسه دانشگاه پاریس 7، انواع گل رس خواص فیزیکی و دارویی آنها در حین تاریخ را بررسی کرد. طبق سخنان کاتوزیان، دانشمندان جهان اسلام از انواع گل رس با خواص مختلف استفاده می کردند و همچنین هریک از این دانشمندان  به این نکته توجه داشته اند  که با وجود شباهت های ظاهری هریک از گل های رس، خواص دارویی کاملا متفاوتی دارند. کاتوزیان در ادامه سخنان خود روش های مختلف استفاده و تشخیص تفاوت ها بین انواع این گل توسط دانشمندان را مورد بررسی و مقایسه قرار داد.

سخنران بعدی این بخش، دکتر ایرج نیک سرشت، عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، با موضوع کیمیا، جابر، علم اعداد آغاز به سخنرانی کرد. نیک سرشت در ابتدای سخنان خود از دیدگاهها و نگاههای مختلف به کیمیا گفت و خاطر نشان کرد که با روش های علمی متداول نمی توان آن را اثبات یا ابطال کرد. بنا به باور نیک سرشت، بخش وسیعی از آثار به جا مانده از کیمیاگران، اطلاعات گرانباری از طبیعیات، طب، علم خواص و اخترشناسی در هر عصر به ما می دهد و مطالعۀ تاریخ علوم طبیعی می تواند ما را در شناخت ماهیت کیمیا کمک کند. همچنین قدیمی ترین کتب در این حوزه مربوط به جابربن حیان بوده که از کیمیا به عنوان مقسم علم دنیا نام می برد. در این سخنرانی نیک سرشت در ابتدا بر اساس منابع و با رویکرد تاریخی ریشه های این علم را بررسی کرده و در ادامه به ریشه ها و مبانی فلسفه کیمیا و علم جدید پرداخت. سپس دیدگاههای جابر بن حیان به عنوان مژثرترین کیمیاگر دوره اسلامی  درباره نظریه علم میزان، به عنوان یکی از مهم ترین نظریه های علوم طبیعی  را مورد بررسی قرار داد.

در بخش بعدی این نشست آقای ابوذر فرض پور ماچیانی، دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ علم پژوهشکده تاریخ علم  دانشگاه تهران، با موضوع تأثیر روش احمدبن فضل بخاری برای ساخت اجسام هم حجم در کانی شناسی بیرونی سخنرانی خود را ارائه کرد. در این سخنرانی فرض پور ازنامشخص بودن  منشأ نحوه ساخت و روش استفاده ترازوی منسوب به ارشمیدس  و همچنین پیچیدگی نحوه ساخت و خطای آزمایش انجام شده مطالبی را بیان کرد. سپس از تلاش بیرونی برای ساخت ابزاری که به آن آلت مخروطی می گویند و نحوه استفاده از آن سخن گفت. در ادامه نیز تأثیر استفاده از نتایج آزمایش با این ابزار در کانی شناسی را شرح داد.

آخرین سخنران بخش کانی شناسی آقای عماد الدین شریف عسکری، دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ علم پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، درباره راز آهن و فولاد در تمدن اسلامی در کتاب البرهان فی اسرار علم المیزان ایدمر بن علی جِلدَکی و شرح و تفسیر از کیمیا و علم میزان جابری سخنرانی کرد. در ابتدای سخنرانی شریف عسکری  جلدکی را به عنوان نمونه بارز دانشمندان اسلامی در تفسیر و نوجیه مشاهدات صنعتگران و کیمیاگران از استخراج و تولید آهن و ترکیبات مرتبط به خصوص فولاد معرفی کرد. از نظر شریف عسکری، مطالعه این کتاب کمک می کند تا جلدکی به عنوان یک شارح صرف آثار جابر به یک دانشمند مؤلف تبدیل گردد. طبق نظر این دانشجوی تاریخ علم، توصیف جلدکی از فرایند تولید صنعتی آهن و فولاد یکی از مهم ترین متون موجود در این زمینه است.

آخرین بخش از این نشست به موضوع رویارویی علوم جدید و قدیم اختصاص داشت. اولین سخنران این بخش دکتر کامران امیرارجمند، از دانشگاه مارتین لوتر آلمان، نکاتی درباره تاریخ نگاری انتقال و رویارویی با علوم جدید بیان کرد و انتقال علم را عامل دگرگونی در ارزش های علمی، فرهنگی و ساختار سیاسی و اجتماعی جوامع برشمارد. طبق نظر امیرارجمند، تاریخ نگاری علم تا سال های هشتاد قرن بیستم غالبا بر تحقیق درباره نظریه ها و کشفیات دانشمندان متمرکز بوده  و کمتر به جوانب دیگر پرداخته می شد. ولی پس از آن به تدریج زمینه های تحقیق گسترده تر شد و جنبه های مهم فرهنگی و اجتماعی را شامل شد. به ویژه اینکه تاریخ نگاران به تاریخ علوم جدید و انتقال علم توجه بیشتری معطوف داشتند. امیرارجمند در ادامه سخنان خود انتقال علم جدید را مورد بررسی قرار داد و سپس نکاتی درباره تاریخ نگاری علم در ایران و روش شناسی آن ذکر کرد.

سخنرانی بعدی این بخش دکتر امیرمحمد گمینی، عضو دیگر هیأت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، سخنرانی خود را با موضوع شیخ محمدرضا نجفی اصفهانی و نظریه تکامل انسان داروین انجام داد. گمینی در ضمن سخنان خود یادآور شد که نظریه تکامل داروین که از طریق متون درجه دوم و ماده گرایانه به عربی منتقل شد التقاطی از نظریه داروین و دیگر تکامل گرایان آن عصر بود. محمدرضا اصفهانی با اصل نظریه مخالف نبود ولی تکامل انسان را خلاف آموزه های دینی می دانست. تلاش های اصفهانی در رسیدن به فهم دقیق تر از نظریه تکامل و دستیابی به نقد علمی این نظریه، نیز بررسی شد.

پس از این سخنرانی آقای محمد معصومی، دانش آموخته و پژوهشگر فلسفه گزارشی از ترجمه های فارسی کتاب منشأ انواع اثر چارلز داروین ارائه کرد. معصومی هدف اصلی این سخنرانی را کاوشی تطبیقی در این ترجمه ها دانست. موضوع اصلی این سخنرانی بررسی سه ترجمه فارسی با نیم نگاهی به ترجمه های عربی اولیه از کتاب داروین بود. در ادامه این پژوهشگر فلسفه با بیان اینکه هنوز ترجمه دقیقی از این کتاب در اختیار نداریم همواره تصوری ماتریالیستی از نظریه داروین وجود دارد و این نحوه مواجهه مشکلاتی را فراهم آورده است، ابراز امیدواری کرد که این اشارات تاریخی باعث افزایش آگاهی ما در رویارویی با هر اندیشه ای باشد.

یکی دیگر از سخنرانان این بخش خانم طاهره باقری، دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ علم پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، با موضوع دارالفنون به مثابه نخستین متصدی آموزش شیمی در ایران به سخنرانی پرداخت. دارالفنون  به عنوان نخستین دانشگاه به سبک آموزش نوین در دوره قاجار، مهمترین پایگاه آموزش شیمی در ایران گردید. باقری در سخنان خود آموزش شیمی در دارالفنون به عنوان نخستین پایگاه رسمی آموزشی این رشته بررسی کرده و ملزومات آموزشی آن از قبیل ترجمه، تدوین کتب و آزمایشگاه را شرح کرد.

آقای عرفان خسروی، دانشجوی دکتری بیوسیستماتیک جانوری دانشگاه تهران، به عنوان آخرین سخنران این نشست در زمینه ذات گرایی به جای تکامل در کتاب های زیست شناسی اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی سخنرانی خود را ارائه کرد. موضوع اصلی سخنرانی خسروی بر پایه کتاب جانورنامه بود. بر اساس عقیده خسروی، در کتاب های زیست شناسی عصر قاجار از جمله جانورنامه، هیچ ردی از نظریه تکامل داروین به چشم نمی خورد و همچنین نخستین برخوردها در ایران در فضایی غیر علمی و محافظه کارانه رخ داده اند و از سوی دیگر غلبه تفکر ذات گرایی مانع تحصیل درک درستی از نظریه داروین شده است. حتی در نخستین ترجمه از کتاب منشأ انواع داروین در اواخر پهلوی انتشار یافت، تفکرات ذات گرایانه ای وجود دارد که مخل فهم مترجم از مفاهیم کلیدی کتاب شده اند.

این نشست دو روزه با سخنان دکتر معصومی همدانی و تشکر از برگزار کنندگان  این برنامه خاتمه یافت و پس از آن نوازنده ای از بلوچستان قطعاتی از موسیقی بلوچ و افغان را با ساز رباب نواخت.

تهیه گزارش: زینب سیار